روش شناسی تعیین مرز و حریم تالابها - مطالعه موردی(تالاب انزلی)
روش شناسی تعیین مرز و حریم تالابها - مطالعه موردی(تالاب انزلی)
نویسنده : مهندس مسعود باقرزاده کریمی – کارشناس تالاب - مهر 1386
عناوین مورد بررسی :
معرفی مجموعه تالابهای بندر انزلی
اهمیت تعیین حریم تالابها
موانع تعیین حریم تالابها
انواع حریم تالاب:
1- مرز تالاب
2- حریم اکولوژیکی
3- حریم هیدرولوژیکی
4- حریم اقتصادی اجتماعی فرهنگی مستقیم
5- حریم قانونی
معرفی مجموعه تالابهای بندر انزلی
موقعیت جغرافیایی: ¢28 ،º 49E: ، ¢25،º 37N:
- مساحت : حدود 15000 هکتار تالاب و 380000 هکتار حوزه آبخیز
- ارتفاع تالاب: 24 متر پائین تر از سطح آبهای آزاد
مجموعه تالاب انزلی در جنوب غربی سواحل دریای خزر در استان گیلان واقع شده است. این تالاب از شرق به روستای پیر بازار ، از غرب به کپورچال و آبکنار ، از جنوب به صومعه سرا و قسمتی از شهرستان رشت محدود میشود.
مجموعه تالاب انزلی شامل بخشهای شرقی ، غربی ، مرکزی ، سلکه ، سرخانکل و سیاه کشیم میباشد که از نظر بعضی ویژگیها از هم متمایز هستند.
تالاب انزلی مجموعه ای است از تالابهای طبیعی آب شیرین که تــوسط رودخانه های حوزه آبریز خود همانند سیاه درویشان ، هند خاله ، پسیخان تغذیه میشود . تالاب انزلی زیستگاه مناسبی برای تخمریزی و تکثیر ماهیان و نیز محل زمستـانگذرانی و جوجـهآوری گونــه های زیادی از پرندگان آبزی محسوب میشود و بر اساس همین قابلیتها که بر اساس معیارهای کنوانسیون جهانی حفاظت از تالابها (رامسر-1971) ارزش جهانی دارد ، به عنوان تالاب با اهمیت بین المللی در سال 1975 میلادی در این کنوانسیون به ثبت رسیده است
اهمیت تعیین حریم تالابها:
تالابها بر خلاف سایر اکوسیستمهای خشکی ، نظیر جنگل ، کویر و کوهستان و بعلت وجود پهنه های وسیع آبی در میان آن ، بیشتر از حاشیه مورد تخریب و تهدید قرار میگیرد . بنابر این تعیین مرز و حریم تالاب یک قدم اساسی در مدیریت خردمندانه آن به حساب می آید.
اهمیت موضوع تعیین مرز و حریم در تالاب انزلی به علت تراکم زیاد کاربریهای اراضی در اطراف آن و حاصلخیزی و ارزش زیاد زمین دو چندان است.
بطور خلاصه اهمیت تعیین حریم تالابها در چهار محور دسته بندی میشود(باقرزاده کریمی- 1385):
- یک قدم مهم در آمایش سرزمین
- مدیریت خردمندانه تالاب
- رفع مشکلات مطالعات EIA و تدقیق این مطالعات در حاشیه تالابها
- یک قدم مهم در ارزشگذاری اقتصادی تالابها
موانع تعیین حریم تالابها:
تعیین مرز و حریم تالابها با مشکلات و پیچیدگیهایی همراه است که علاوه بر مشکل عمومی همه مطالعات در ایران که همانا کمبود اطلاعات قابل استناد میباشد ، میتوان به موارد زیر اشاره کرد(باقرزاده کریمی – 1385):
- تنوع زیاد اشکال تالاب اعم از داخل خشکی و دریایی ، ساحلی
- تغییرات قابل ملاحظه سطح آب تالاب در طول سال و دوره های بلند مدت
- وجود عوارض بسیار کم توپوگرافیک در اغلب آنها
انواع حریم تالاب:
تالابها به دلیل دارا بودن کارکردها ی متنوع و با توجه به تاثیر گذاری و تاثیر پذیری آن در محدوده های مختلف ، دارای حریمهای متفاوتی میباشد که موارد قابل توجه در وضعیت فعلی جغرافیای اقتصادی ، اجتماعی و طبیعی کشور به قرار زیر میباشد (باقرزاده کریمی – 1385) :
1- مرز تالاب
2- حریم اکولوژیکی
3- حریم هیدرولوژیکی
4- حریم اقتصادی اجتماعی فرهنگی مستقیم
5- حریم قانونی
1- مرز تالاب:
مرز تالاب یا حد بستر ، خطی است که بالاترین پیشروی آب را شامل میشود و با استفاده از بررسیهای میدانی بر روی پوشش گیاهی ، خاک و آب تعیین میشود(باقرزاده کریمی – 1385).
معیارهای شناسایی مرز یا حد بستر تالاب:
الف- هیدرولوژی
این معیار را میتوان در زمانی که اطلاعات هیدرولوژی کافی موجود باشند بکار برد ، هرچند بدلیل نوسانات شدید سطح آب خیلی معیار قابل اعتمادی نیست.
ب- خاک
بر اساس بررسی پروفیل خاک و تشخیص غرقابی بودن خاک در دوره های گذشته (با استفاده از دفترچه رنگی مانسل) صورت میگیرد. اگر خاک در طول فصل رشد پی‌درپی اشباع شود، کمبود اکسیژن باعث میشود نرخ فساد مواد گیاهی به شدت کاهش یافته واین منجر به انباشته شدن لایه‌ای ضخیم از پیت و گل و لای مغذی (peat & muck) میشود. به چنین خاک‌هایی خاک آلی می‌گویند. خاکهای آلی اغلب نشانه محیطهای تالابی هستند و خود بر اساس منشا تشکیل به دو دسته تقسیم میشوند:
خاکهای آلی هیدریک:
این خاکها عموما از بقایای گیاهان ، در مراحل مختلف فساد آنها در شرایط بی‌هوازی و در نتیجه وجود آبهای راکد و یا زهکشی ضعیف بوجود می‌آیند. در این خاکها مواد آلی مراحل مختلف تجزیه را نشان می‌دهند ، دربرخی از آنها ( خاکهای ماک) تقریبا“ تمام ماده آلی تجزیه شده و در برخی دیگر (پیت) مقدار قابل توجهی از آن باقی مانده است. این خاک ها عموما“ تیره بوده ودامنه رنگی آن ها از قهوه ای مایل به سیاه در خاک های ماک تا قهوه ای تیره در خاک های پیت متغیر است. این رنگ های تیره نشانه وجود ماده آلی در خاک است.
خاک های معدنی هیدریک :
این خاکها مواد آلی اندکی دارند و یا اصلا“ ماده آلی ندارند. با توجه به نم دار و غرقاب بودن ، مقدار آهن در آنها کاهش می یابد. این امر منجر به ایجاد یک رنگ خاکستری خاص( یا خاکستری متمایل به سبز یا آبی) می شود. لکه های به رنگ نارنجی و قهوه ای (به نام ماتل) در ماتریکس خاکستری نشانه خاک هایی با آب گرفتگی موقت می باشند.این ماتل ها در طی دوره خشکی توسط اکسیدهای آهن و منگنز ایجاد می شوند.اکسید آهن نارنجی رنگ در ریشه گیاهان نیز یافت می شود.
خاک های هیدریک را می توان با استفاده از معیارهایی که به آسانی قابل تشخیص اند توسط تحقیقات میدانی شناسایی کرد و این کار معمولا“ با مقایسه رنگ خاک با یک چارت رنگی استاندارد انجام می شود. خاک هایی که کرومای سیاه، خاکستری یا قهوه ای و قرمز دارند ، نشانه خاک هیدریک هستند.
ج- پوشش گیاهی
بر اساس بررسی پوششهای گیاهان آبزی و کنار آبزی صورت میگیرد.
در یک سایت نسبتا“ دست نخورده، می توان گیاهان را مهم ترین عامل برای تشخیص مناطق تالابی به حساب آورد. اگر این گیاهان از نوع گیاهان پرستار تالابی ((Obligate Wetland Plants باشند احتمال این که منطقه تالابی باشد بسیار است. گیاهان پرستار نقش تغذیه کننده و پناهگاه جانوران تالاب را بازی میکنند :
- گیاهان آبزی مثل: نی ، لویی ، جگن
- گیاهان کنار آبزی مثل: حرا و چندل
- گیاهان سطح آب مثل: لاله تالابی
بر اساس جدول (1) اگر بیش از 50 درصد گیاهان یک سایت از نوع (OBL or FAC W) باشند آنگاه آن محدوده با معیارهای تالاب مطابقت دارد.
جدول(1): جدول تعیین محیطهای تالابی بر اساس نوع گیاهان
|
Indicator |
Code |
Occurrence in wetlands |
|
Obligate Wetland Plants |
OBL |
>99% |
|
Facultative Wetland Plants |
FACW |
67%-99% |
|
Facultative Plants |
FAC |
34%-66% |
|
Facultative Upland Plants |
FACU |
1%-33% |
|
Upland Plants |
UPL |
<1% |
بر اساس معیارهای فوق مرز یا حد بستر تالاب انزلی تعیین شده است. خط مرز پهنه آب دائم و پهنه آب غیر دائم یا فصلی را در مجموع شامل میشود.
2- حریم اکولوژیکی تالاب:
حریم اکولوژیکی تالاب شامل پهنه جغرافیایی داخل مرز تالاب باضافه زیستگاههای حاشیه ای و مرتبط با آن میباشد.
برای تعیین حریم اکولوژیکی تالاب علاوه بر مطالعات پوشش گیاهی، خاک و هیدرولوژی که در تعیین مرز تالاب کاربرد دارد ، بررسی زیستگاهها و قلمرو حیوانات نیز صورت میگیرد.
در تالاب انزلی تعیین حریم اکولوژیک توسط سازمان حفاظت محیط زیست صورت گرفته است. نقشه مذکور توسط پیمایش میدانی کارشناسان و با ثبت حد و حدود تالاب توسط GPS (سیستم موقعیت یاب ماهواره ای) تهیه گردیده است. مساحت این عرصه 19000 هکتار است.
3- حریم هیدرولوژیکی تالاب
حریم هیدرولوژیکی تالاب شامل کل حوزه آبخیز تالاب میگردد و طبیعتا ، وسیعترین پهنه را در بین حریمهای مختلف تالاب به خود اختصاص میدهد.
حوزه آبخیز تالاب انزلی عرصه ای به وسعت حدود 380000 هکتار را در بر میگیرد که محدوده آن توسط پروژه طرح جامع مدیریت تالاب انزلی(JICA – 1385 ) تهیه شده ملاحظه میشود.
4- حریم اقتصادی اجتماعی فرهنگی مستقیم
تالابها بعلت کارکردهای متنوع و بهره برداریهای زیاد حاشیه نشینان و سایر ذینفعهای آن دارای محدوده های اثر وسیعی است که بعضا حتی مناطق بسیار دور در سایر استانها را نیز در بر میگیرد. به عنوان مثال صنایع دستی تالاب نظیر حصیر بافی تا مناطق دور دست و حتی سایر کشورها فرستاده میشود.
تعیین محدوده آثار اقتصادی اجتماعی فرهنگی تالاب بسیار مشکل است ولی حداقل میتوان این آثار را به دو دسته محدوده اثر مستقیم و محدوده اثر غیرمستقیم تفکیک و حریم اقتصادی اجتماعی فرهنگی مستقیم را مد نظر قرار داد.
با توجه به تقسیمات کشوری و وضعیت آمارگیری بر اساس واحدهای استان ، شهرستان ، بخش و دهستان میتوان بطور کلی مرز کوچکترین واحد تقسیمات کشوری یعنی دهستانهای بلافصل تالاب را حریم اقتصادی اجتماعی فرهنگی مستقیم تالاب در نظر گرفت.
حریم اقتصادی اجتماعی فرهنگی مستقیم تالاب انزلی با استفاده از متودولوژی فوق الذکر تهیه شده است.
5- حریم قانونی تالاب:
جایگاه قانونی مدیریت تالابهای کشور و به دنبال آن تعیین حریم آن بر اساس مواد قانونی زیر تعیین میشود
از قانون حفاظت و بهسازی محیط زیست
( مصوبه 28/ 3 / 1353 و اصلاحیه 24/ 8 / 1371 )
............. ماده 16ـ کلیه عرصه و اعیان املاک متعلق به دولت واقع در محدوده مناطق مذکور در بند (الف) ماده 3 همچنین کلیه تالابهای متعلق به دولت در اختیار سازمان قرار خواهد داشت و سازمان در بهره‌برداری از تالابها (باستثنای مرداب انزلی) و املاک مذکور قائم مقام قانونی مؤسسات یا سازمانهای مربوط میباشد ولی حق واگذاری عین آنها را ندارد.
از قانون اراضی مستحدث و ساحلی: (مصوب 1354/4/29)
ماده 1ـ اصطلاحات مندرج در این قانون به شرح زیر تعریف و توصیف میشوند:
.......... ج‌ـ تالاب، اعم است از مرداب، باتلاق، یا آب بندان طبیعی که سطح آن در حداکثر ارتفاع آب از پنج هکتار کمتر نباشد.
دـ حریم، قسمتی از اراضی ساحلی یا مستحدث است که یک طرف آن متصل به آب دریا یا دریاچه یا خلیج یا تالاب باشد.
ماده 2ـ عرض اراضی ساحلی و مستحدث و حریم منابع مندرج در این قانون به شرح زیر تعیین میشود:
الف‌ـ عرض اراضی مستحدث دریای خزر خط ترازیست به ارتفاع یک صد وپنجاه سانتی متر از سطح آب در آخرین نقطه پیشرفت آب دریا در سال 1342 ولی در نقاطی که این خط به جاده سراسری عمومی ساحلی فعلی برخورد می‌کند حد اراضی مستحدث جاده مزبور است.
ب‌ـ عرض اراضی ساحلی خلیج فارس ودریای عمان دو کیلومتر از آخرین حد پیشرفت آب دریا بالاترین نقطه مد خواهد بود.
ج‌ـ عرض اراضی ساحلی دریاچه رضائیه یک هزار متر از آخرین حد پیشرفت آب در سال 1353 میباشد، لجن زارهای متصل به این عرض و نمکزارها تا آخرین حد آنها جزو اراضی ساحلی مزبور محسوب است.
دـ عرض حریم دریای خزر شصت متر از آخرین نقطه پیشرفتگی آب در سال 1342 و عرض حریم دریاچه رضائیه شصت متر از آخرین نقطه پیشرفتگی آب در سال 1353 و عرض حریم خلیج فارس ودریای عمان شصت متر از آخرین نقطه مد میباشد.
تبصره 1ـ وزارت کشاورزی و منابع طبیعی مکلف است حداکثر ظرف پنج سال از تاریخ تصویب این قانون حدود آن قسمت از حریم و اراضی مستحدث دریای خزر را که تاکنون علامت‌گذاری نشده ونیز حریم و اراضی ساحلی خلیج فارس و دریای عمان و دریاچه رضائیه را شناسائی و نقشه‌برداری و با نصب علائم مشخص نماید، این حد پس از تشخیص از لحاظ حریم با اراضی مستحدث یا ساحلی قطعی است، اراضی مستحدثی که بعداز تصویب این قانون ایجاد می شود به عرض حریم مذکور اضافه خواهد شد.
تبصره 2ـ عرض حریم و حدود اراضی مستحدث سایر دریاچه‌ها و تالابهای کشور و مدت لازم برای نصب علائم مشخصه آنها بنا به پیشنهاد وزارت کشاورزی و منابع طبیعی وتصویب هیأت وزیران تعیین میشود.
از « آیین نامه مربوط به بستر رودخانه ها ، انهار ، مسیلها ، مردابها ، برکه های طبیعی و شبکه های آبرسانی ، آبیاری و زهکشی » ( مصوب 1379/8/11 ) ( به استناد ماده (51) قانون توزیع عادلانه آب مصوب 1361 ) :
......... ماده 1ـ اصطلاحات مندرج در این آیین‌نامه از نظر اجرای مقررات آن در معانی ذیل به کار می‌رود.
ت‌ـ مرداب: زمین باتلاقی ،مسطح و پستی است که دارای یک یا تعدادی آبراهه باشد و معمولاً در مد بزرگ دریا زیر آب رود، همچنین اراضی پستی که در مناطق غیر ساحلی در فصول بارندگی و سیلاب غرقاب شده و معمولاً در تمام سال حالت باتلاقی داشته باشد.
ث‌ـ برکه: اراضی پستی است که در اثر جریان سطحی و زیرزمینی آب در آنها جمع شده و باقی می‌ماند.
ح‌ـ بستر: آن قسمت از رودخانه، نهر یا مسیل است که در هر محل با توجه به آمار هیدرولوژیک و داغاب و حداکثر طغیان با دوره برگشت 25 ساله به وسیلة وزارت نیرو یا شرکتهای آب منطقه‌ای تعیین میشود.
تغییرات طبیعی بستر رودخانه‌ها، مسیلها یا انهار طبیعی در بستر سابق تأثیری نداشته و بستر سابق کماکان در اختیار حکومت اسلامی است، لیکن حریم برای آن منظور نخواهد شد.
خ‌ـ حریم: آن قسمت از اراضی اطراف رودخانه، مسیل یا نهر طبیعی یا سنتی، مرداب و برکه طبیعی است که بلافاصله پس از بستر قرار دارد و به عنوان حق ارتفاق برای کمال انتفاع و حفاظت آنها لازم است و طبق مقررات این آیین نامه توسط وزارت نیرو یا شرکتهای آب منطقه‌ای تعیین میگردد.
حریم انهار طبیعی یا رودخانه‌ها اعم از اینکه آب دایم یا فصلی داشته باشند، از یک تا بیست متر خواهد بود که حسب مورد با توجه به وضع رودخانه یا نهر طبیعی یا مسیل از هر طرف بستر به وسیله وزارت نیرو تعیین میگردد.
م.ف