شتاخت و تحلیل فضای شهری بلوار انزلی :: انجمن طرفداران توسعه بندرانزلی

شتاخت و تحلیل فضای شهری بلوار انزلی

دوشنبه, ۲۳ تیر ۱۳۹۳، ۰۱:۴۴ ب.ظ

مهندس مهدی امام پور : کار شناسی ارشد طراحی شهری دانشگاه گیلان (پردیس بین الملل)

استاد راهنما : آقای دکتر احمدی

- مقدمه

بهبود وضعیت فضاهای شهری موجود، بر مبنای اصول زیباشناختی و مبانی و روشها و فنون طراحی شهری، در ارتقای کیفیت زندگی شهروندان نقش بسزایی داشته و سطح رضایت مندی و سلامت روحی و جسمی جامعه را افزایش میدهد.

این امر با بهره مندی از تجارب برجسته در موارد مشابه و براساس شناخت صحیح از فضای شهری، و تحلیل درست فضا امکانپذیر بوده و در واقع گام اول در فرآیند ساماندهی و بهبود وضعیت فضاهای شهری، شناخت و تحلیل آنها میباشد.

بندرانزلی به دلیل بهره مندی از مناظر زیبای طبیعی و همجواری با دریا و تالاب، دارای فضای شهری بیبدیلی بوده که در صورت شناخت و تحلیل و طراحی و ساماندهی درست و اصولی آنها می توان به فضاهای شهری ارزشمندی دست یافت و شهروندان را از مواهب آن بهره مند ساخت. پروژه حاضر با هدف شناخت و تحلیل فضای شهری بلوار ساحلی بندرانزلی که در مجاورت کانال واسط بین دریا و تالاب در شمال شهر بندرانزلی با دید و منظری خاص به بندر، تدوین گردیده و میتواند پایهای جهت انجام ساماندهی یا بهبود وضعیت این فضای خاص شهری محسوب گردد.

تصویر 1- بلوار ساحلی بندرانزلی

2- موقعیت جغرافیایی بندرانزلی

با بررسیهای زمین شناسی ، حدود 15000 سال پیش ، جزیرهای از سطح آب دریای خزر ، سر برآورد که بعدها به نام انزلی نامیده شد و به عنوان مهمترین بندر سواحل جنوبی دریای خزر و ایران معروف گردید. این جزیره براثر فعل و انفعالات جوی و سایر عوامل طبیعی، به صورت حالیه از دو قسمت انزلی و غازیان شکل گرفت و کانالی بین این دو قسمت ایجاد گردید ، که آب چهاررودخانه از شرق (سوسر روگا - پیربازار روگا - راست خانه و نهنگ روگا) و یک رودخانه از غرب (شنبه بازار روگا) از طریق آن به دریا وارد میگردد . بندرانزلی ، در منطقه جلگه ای و ساحلی در طول جغرافیائی 49 درجه و 28 دقیقه و عرض جغرافیائی 37 درجه و 28 دقیقه واقع شده است و ارتفاع آن از سطح دریا منهای 26 متر میباشد.

انزلی، شهری که در آن تالاب ، دریا، ساحل و طبیعت زیبا همنوا با هم چشم اندازی بدیع و خیال انگیز خلق نموده است. این شهرستان از شمال به دریای خزر، از جنوب به شهرستان صومعه سرا، از شرق و جنوب شرقی به شهرستان رشت و از غرب به شهرستان تالش محدود گردیده است و مساحت آن بالغ بر 7/304 کیلومتر مربع میباشد. (تصویر2و3).

تصویر2- موقعیت جغرافیایی بندرانزلی

جمعیت انزلی 132315 نفر بوده که 67712 نفر آن مرد و64603 نفرآن زن و مرکب از 38837 خانواراست. جمعیت شهری آن 18/83 درصد کل جمعیت و تراکم جمعیت در هر کیلومترمربع به طورمتوسط 82 نفراست که از نظر جمعیت از متراکمترین شهرهای ایران محسوب میشود.

تصویر 3- عکس هوایی بندرانزلی

این شهر با توجه به محدودیت خشکی، جمعیت قابل توجهی را در خود جای داده و مردم آن دارای مسکن و معماری خاص بومی منطقه هستند که مصالح و نحوه ساخت آن به موقعیت جغرافیایی شهر بندرانزلی بستگی دارد.

3- تاریخچه بندرانزلی

انزلی شهری با قدمت حدود ۳۰۰ سال که از ابتدا به صورت دهکدهای ما بین دریای خزر و مرداب با حدود ۱۰۰ خانوار بوده است.

تصویر 4- میدان انزلی در سال 1322 تصویر5- ساختمان شمس العماره

گیلمن در کتاب تاریخ جغرافیایی ایران که در سال ۱۷۷۱ میلادی از خطه شمال کشور عبور میکرد از انزلی عبور میکند و درباره آن مینویسد : ” به دلایل زیادی که جای شگفتی باقی نمیگذارد، به نظر میرسد که قدمت این بندر به بیش از ۵۰ سال نمیرسد.” به این ترتیب تاریخ ایجاد این دهکده به حدود ۱۱۰۰ شمسی میرسد.

پس از لشکرکشی قفقاز و حمله به رشت در سال ۱۸۰۵ میلادی (۱۱۸۴ شمسی) روس هادر راه برگشت، انزلی را غارت کرده و به آتش میکشند.

ژوبر پیر نماینده ناپلئون که در سال ۱۸۰۸ از انزلی بازدید کرده درباره این جنگ مینویسد: “در لشکرکشی روسها در سال ۱۸۰۵ که به رشت کردند در بازگشت بندرانزلی را که دفتر بازرگانی هم در آن داشتند به آتش کشیدند و اکنون جز دهکدهای کوچک که بیش از ۱۰۰ تا ۱۵۰ کلبه چوبی بیشتر به جا نمانده.”

حدود ۱۰ سال بعد خسرو خان گرجی والی گیلان در سال ۱۱۹۴ به بندر انزلی و موقعیت جغرافیایی و طبیعت بکر آن علاقهمند میشود و ساختوساز و اسکان دایم مردم را آغاز میکند و از طرف خود شخصی بومی را جهت کنترل نظم و پاکیزگی شهر منسوب میکند. به این ترتیب پایههای اولیه شهرداری در این شهر نوپا شکل میگیرد.

پارک، توپخانه ساحلی جهت جلوگیر از هجوم بیگانگان، برج دیدبانی و چراغ دریایی (مناره) و چند حمام و بازار از جمله فعالیتهای عمرانی در آن سالها بود و تا قبل از سال ۱۲۰۰ شمسی حدودا ۲۰۰ خانوار به صورت دایم در انزلی ساکن شدند.

محل شهر با توجه به شرایط طبیعی و همچنین دفاعی در کنار رودخانه و رو به دریا احداث و ساختمانهای اصلی آن در مرکز شهر ساخته شد. (تقریبا در محل محوطه شهرداری کنونی)

در اواخر نیمه اول قرن سیزدهم ناصرالدین شاه فرمان ساخت قصری در مرکز شهر را میدهد که بعدها این قصر به شمسالعماره مشهور میشود.

ساختمان شمسالعماره از معروفترین و بلندترین ساختمانهای شهر در انزلی قدیم بوده است که در بلوار فوقانی کنونی در ۵ طبقه ساخته شده بود. ناصرالدین شاه در سفرنامه بازگشت از اروپای خود مینویسد: ۴ ساعت به غروب مانده وارد انزلی میشویم . منزل ما در برجی است که به حکم ما ، وزیر خارجه در زمان حکومت خود در گیلان بنا نهاده است. بعد توسط میرزا محمد حسین به اتمام رسید و اندک کار باقی مانده آن توسط معتمدالملک به اتمام خواهد رسید. معتمدالملک مسئول نگهداری شهر و گماره والی گیلان بوده است و با توجه به زمان سفر ناصرالدین شاه به اروپا، سال ۱۲۴۹ شمسی، سال ساخت شمسالعماره بوده است. این تاریخ در کتاب ولایات دارالمرز ایران نوشته رابینو که تاریخ ساخت شمسالعماره را ۱۲۸۸ هجری قمری بیان کرده، تطابق نسبی دارد.

این برج ۵ طبقه و تماما از سنگ و آجر بوده است و ایوانهای آن از جنس چوب منقش بوده است. ساختمان نمای بسیار زیبایی به دریا و جنگلهای اطراف شهر داشته، به طوریکه ناصرالدین شاه در سفرنامه بازگشت از اروپا مینویسد که در هیچ کجای اروپا چنین منظره زیبایی را ندیده است.

پس از ناصرالدین شاه این ساختمان یکبار در سال ۱۲۸۶ شمسی به همت مردم شهر بازسازی میشود، اما در نهایت قسمتهای گچبری شده و لوازم داخل آن توسط موسیو هانسیس مسئول مالیه گیلان در اواخر دهه ۱۲۹۰ از کاخ به بیرون برده و از کشور خارج میگردد. (فریدون نوزاد نشریه نقش قلم)

این بنا پس از احداث ساختمان شهرداری در سال ۱۳۰۶ به طور کامل منهدم و در سال ۱۳۱۱ به جای آن حوضی به مساحت ۲۱۴ متر مربع ساخته شد

ساختمان قدیم شهرداری که همانند اکنون به سینما تاتر شهرداری متصل بوده در زمان محمد علی روشن "شهردار وقت" ساخته شده بود که در آتشسوزی به طور کامل نابود میگردد و ساختمان جدیدی به همراه سینمایی جدید در محل آن احداث میشود.

پلکان معروف شهرداری که دو طرفه و به سبک فرانسوی ساخته شده نیز در زمان محمدعلی روشن، در سال ۱۳۰۸ و به دست معمار چیره دست انزلی استاد روزگار ساخته شده است و گمان میرود قدیمیترین سازه موجود در محوطه شهرداری باشد که تا اکنون نیز باقی مانده است.

3-1- ساختمانهای تاریخی و مهم بندرانزلی

3-1-1- مناره

ساختمان مناره درسال ۱۲۳۰ هجری - قمری برابر ۱۸۱۵ میلادی از آجر بنا شده ‌است. هدف از ایجاد این بنا، دیدهبانی از دریا و همچنین به منزله فانوس دریائی بوده‌است تا دریانوردان شب هنگام ساحل را با مشاهده روشنائی در بالای منار، شناسائی و شناور خود را به داخل کانال برسانند. درسال ۱۳۰۷ شمسی پس از مرمت این برج ساعتی چهارسو برفراز آن استوار گردید. ارتفاع مناره ۲۸ متر است. در دوره جنگ ایران و روس به عنوان برج دیده بانی مورد استفاده قرار می گرفت. برج ساعت با شماره 1512 در فهرست آثار ملّی به ثبت رسیده است.

تصویر 6- مناره یا برج ساعت تصویر 7- مناره به عنوان نشانه شهر بندرانزلی

3-1-2- ساختمان موزیک

محل ترنم موزیک در سال ۱۳۱۱ شمسی به وسیله شهرداری و توسط مهندس معمار یونانی و با سبک یونانی ساخته شد و مساحت کلی این بنا ۷۶ متر مربع است. در داخل این بنای ۷۲ متر مربعی تا قبل از انقلاب ۵۷ توسط گروه موزیک نیروی دریایی موزیک اجرا میشد.ترکیب سقف آن به رساتر شدن صدای موزیک کمک می کند، این بنا «حافظیه» نیز نامیده می شود.(تصویر 8).

تصویر 8- ساختمان موزیک یا حافظیه بندرانزلی

در زلزله 31/03/1369 ، شش پایه از هشت پایه آن ترک خورد اما آسیب جدی به آن وارد نشد. در حال حاضر نیز در این مکان تئاتر و موسیقی به اجرا گذاشته می شود.لازم به ذکر است بنای مشهور مقبره حافظ در سال 1316 به پایان رسید.

3- 1- 3- ساختمان شهرداری

از تاریخ احداث شهرداری در این شهر اطلاع دقیقی در دست نیست. به نظر میرسد تاریخ تأسیس آن قبل از 1276 ش، باشد اما روی ساختمان شهرداری تاریخ 1300 نوشته شده است. این ساختمان تاریخی دو طبقه در باغ کوچک و زیبایی با درختان کهنسال و زیبای ماگنولیا ، کاج ، سرو ، بید مجنون در مجاورت بنای کوچک و خوش ساخت ساختمان موزیک (حافظیه) و مشرف به اسکله و بلوار بندرانزلی قرار دارد.

تصویر 9- ساختمان شهرداری تصویر 10- کاخ میان پشته

3- 1- 4- کاخ میان پشته

بنای کاخ میان پشته از سال ۱۳۰۸ شمسی جای کاخ خوشتاریا آغاز و بین سالهای ۱۳۱۳- ۱۳۱۴ شمسی پایان یافت. مساحت زیر بنای آن ۱۱۶۸ مترمربع می‌باشد دارای 11 اتاق و یک سالن پذیرایی با نمای بسیار زیباست. این کاخ در حال حاضر موزه نظامی است و انواع سلاح های سرد و گرم از زمان صفویه تاکنون در معرض دید علاقه مندان قرار گرفته است.(تصویر 10).

3- 1- 5- کلیسای ارامنه

ارامنه از دیرباز در بندرانزلی یک کلیسا و گورستان دارندکه اکنون جزء بناهای تاریخی بندرانزلی محسوب میشوند، در گذشته جمعیت ارامنه انزلی به 4000 خانوار میرسید که اکنون به 23 خانوار و کمتر از 50 نفر رسیدهاند.(تصویر11).

3- 1- 6- ساختمان دادگستری

ساختمان دادگستری که به ساختمان حاجی علی عباس نیز معروف است در سال 1306 در سه طبقه ساخته شده و تا مدته ای محل اداره ثبت اسناد و دادگستری بود. معماری و نماسازی آن را اسماعیل برهانجو برعهده داشت. این ساختمان در سال 1319 شمسی از طرف دولت خریداری و محل استقرار دادگستری و ثبت و اسناد انزلی شد و اکنون جزء آثار حفاظت شده و در فهرست آثار میراث فرهنگی ثبت شده است.(تصویر 12).

تصویر 11- کلیسای ارامنه تصویر 12- ساختمان دادگستری

3- 1- 7- هتل گل سنگ

ساختمان هتل گلسنگ که به ساختمان داوود زاده هم معروف است در میدان امام خمینی با نمای آجری در 4 طبقه و به سبک خانههای چینی ساخته شده است و گفته میشود زمانی محل زندان شهر بوده که امروزه به عنوان مهمانپذیر مورد استفاده قرار می گیرد.. (تصویر 13).

تصویر 13- هتل باستانی گل سنگ تصویر 14- مسافرخانه تهران

3- 1- 8- مسافرخانه تهران

در زمان خود جزو بزرگترین و مجهزترین ساختمان های شهر بود که در فاصله زمانی بین 1304 تا 1308 ساخته شده است. در زمان ساخت مسافرخانه میدان انزلی وجود خارجی نداشته و ساختمان در تقاطع خیابان گلستان و کوچه توپخانه احداث گردید

3- 1- 9- میدان امام

زمان ساخت میدان انزلی بین سال های1304 تا 1308 می باشد. در ابتدا به صورت بسیار کوچک، ساده و گرد بود و چتری برای ایجاد سایه مأمور راهنمایی در وسط آن قرارداشت.

تصویر15 - میدان قدیم بندرانزلی

4- موقعیت قرارگیری بلوار

بلوار ساحلی بندرانزلی یا بلوار قدس در بخش مرکزی انزلی قرار دارد. خیابان های اتصالی به بلوار عبارتند از: خیابان ناصرخسرو، خیابان مطهری و سیمتری. خیابان مطهری بلوار را به میدان امام خمینی، خیابان ناصرخسرو آن را به پاسداران و سیمتری بلوار را به خیابان سپه متصل میکند.

تصویر 16- تصویر از بالا و جانمایی بلوار

5- بافت شهری بلوار و پیرامون آن

این فضای شهری متشکل از بافت های متنوع از جمله مسکونی، بندری: شامل محدوده مربوط به اداره کل بنادر و دریانوردی انزلی، تجاری: دکه های فروش مواد غذایی و چایخانه ها، گردشگری: محدوده بلوار انزلی و موج شکن،اداری: شهرداری، اداره دارایی و مالیات،اداره هواشناسی، فرمانداری و اداره ثبت، درمانی: بیمارستان سابق انزلی و اداره کل بهداشت و درمان، تاریخی: ساختمان دادگستری،هتل گلسنگ، کلیسای ارامنه و حافظیه، فرهنگی: کتابـخانه و مجموعه فرهنگی سایهبان، آموزشی: دانشکده سما و دبیرستان نبوت، نظامی: و نیروی انتظامی می باشد.

در تصویر روبرو با رنگهای مختلف بافت شهری بلوار پهنه

بندی گردیده است.

6- تاریخچه بلوار انزلی

از زمان دقیق احداث بلوار انزلی تاریخ دقیقی در دسترس نیست. اما آنچه مشخص است در زمانهای قدیم بلوار به دو قسمت بالا و پایین تقسیم میشد. بلوار فوقانی از شیر سنگی به سمت پل انزلی و بلوار تحتانی از شیر سنگی به سمت موج شکن انزلی است.

زمان احداث بلوار فوقانی به قبل از دهه ۱۳۰۰ و بلوار تحتانی به بعد از آن باز میگردد.

بر طبق اندک اسناد باقیمانده، آبادانی بلوار و تبدیل آن به پارک مدرن و امروزی، در زمان عمید همایون ( ملقب به امین الرعایا) شهردار وقت بندرانزلی صورت گرفته است و گفته میشود که پلان معماری آن از روی یکی از پارکهای “بادکوبه” اقتباس گردیده و نام بلوار (بولوار) به همین دلیل بر آن گذاشته شده است.(تصویر 17).

تصویر 17- تصویر قدیمی بلوار ساحلی

در سال ۱۳۰۸ تحقیقات گستردهای توسط متخصصین وزارت داخله، جهت گسترش بلوار – از شیر سنگی تا انتهای بیمارستان سابق (بلوار تحتانی) صورت میگیرد و برآورد مخارج گسترش آن به وزارت فوائد عامه اعلام میگردد و در نهایت با تصویب مبلغ توسعه توسط وزارت مالیه ، و تصویب هیات دولت، توسعه بلوار در سال ۱۳۱۴ عملی میگردد.

بلوار فوقانی شامل اسکلههای قایقرانی و همچنین سکوهای جلو رفته در کانال بود که کافهها و صندلیهای چوبی جهت تفرج مردم بر آن قرار داشت. نردههای آن از نوع بتنی و همانند نردههای موجود در حد فاصل بلوار و خیابان پشت شهرداری (خیابان فرمانداری) بوده است.

تصویر 18 و 19- تصاویر قدیمی بلوار ساحلی

بلوار تحتانی به طول ۴۰۰ متر و خیابان ۱۲ متری کنار آن ( سیمتری) تا قبل از ۱۳۱۴ به صورت خلیجی بود که محلیها به آن “کوجه دریا” میگفتند و عمدتا به عنوان پارکینگ قایقهای ماهیگیری مورد استفاده قرار میگرفته و بعد از تصویب هیات وزیران جهت توسعه بلوار عملیات اسکلهسازی و ساخت خیابان ۱۲ متری به پیمانکار هلندی واگذار گردید.

همزمان با پایان یافتن عملیات احداث بلوار فوقانی در سال ۱۳۱۷ هنرمندی چیره دست به نام حبیب محمدی شیر سنگی ورودی اصلی بلوار را میسازد. نام سازنده و تاریخ نصب شیر در زیر و سمت راست سینه شیر مشخص است.

در میانه جنگ جهانی دوم در سال ۱۳۲۰ قسمت ابتدایی بلوار فوقانی توسط نیروی هوایی روسیه بمباران میشود و قسمتی از اسکله آن از بین میرود و تا مدتها به همان صورت باقی میماند.

اسکله فعلی بلوار انزلی همان اسکله ساخته شده در سال ۱۳۳۴ است که حدود ۳ متر جلوتر از اسکله سابق آن ساخته شده است. با گسترش اسکله بلوار مساحت آن از حدود ۳ هکتار به بیش از ۳٫۵ هکتار افزایش مییابد.

7- نمای کلی بلوار

تصویر20- ورودی های بلوار انزلی از خیابان های اصلی مرتبط با آن

8- عناصر لینچ

لینچ برای آنکه مظاهر قابل لمسی از سیمای شهری به دست دهد،

5 عامل را به عنوان عوامل اساسی مطرح میکند:

- نشانه

- گره

- مسیر

- حوزه

- لبه

1- مسیر: عاملی است که معمولاً با استفاده از حرکت بالفعل میگردد.

2- لبه: عامل خطیای است که مرز بین دو قسمت، شکاف، در امتداد طول و بین دو قسمت پیوسته شهر میباشد. 3- حوزه منطقهای میانه یا بزرگ که ناظر احساس کند بدان وارد شده است. 4- گره: کانون هایی که مبدأ و مقصد شهروندان به شمار میروند. 5- نشانه: عواملی هستند در تشخیص قسمتهای مختلف شهر.

در ادامه جهت بررسی دقیقتر و شناخت بهتر فضای شهری بلوار انزلی

با توجه به وضعیت موجود از این عناصر استفاده میشود.

8- 1- نشانهها

نشانهها عواملی در تشخیص قسمتهای مختلف شهر میباشند. از جمله ساختمان شهرداری، حافظیه (ساختمان موزیک)، مناره و برج VTS و نیز موج شکن غربی از جمله نشانه ای کاملاً مشهود و تأثیرگذاری در فضای شهری مورد مطالعه هستند که اتفاقاً هر کدام با توجه به عملکرد یا تاریخچه خود حایز اهمیت و ارزشمند می باشند.

تصویر21 - آلاچیق انتهای موج شکن تصویر22- چایخانه که در واقع به عنوان پاتوق، گره محسوب می شود.

8- 2- گره

کانونهایی میباشند که مبدا و مقصد شهروندان به شمار میآیند. گره ها مثل تقاطع یا میدان یا یک بخشی از خیابان، نقاط حساسی در شهر هستند که ناظر می تواند به درون آن وارد شده و کانون های مبدأ و مقصد حرکت او را پدید آورند. در بلوار انزلی در واقع گره ها از نوع پاتوق یا محل تجمع گروه ها و افراد مختلف می باشد.

تصویر23- پیاده رو و سواره رو خیابان سی متری مجاور بلوار تصویر24- مسیر پیاده رو

8- 3- مسیرها

عواملی که معمولا با استفاده از آن حرکت بالفعل میگردد. که علاوه بر مسیرهای داخل محدوده پارک، خیابان سی متری در واقع مسیری کاملاً مجاور فضای شهری بلوار می باشد.

8- 4- حوزه ها

حوزه های مختلف در بلوار با عملکردهای مختلف از جمله گردشگری، تجاری و سلامت وجود دارند.

تصاویر25و 26- راسته اسکلههای قایق سواری

تصویر27- راسته چایخانهها که در بخش جنوبی بلوار واقع است.

تصویر28- وسایل ورزشی که در بخش شرقی بلوار و نرسیده به موج شکن تعبیه شدهاند.

9- بررسی فضای شهری

فضاهای شهری بخشی از فضاهای باز و عمومی شهرها هستند که به نوعی تبلور ماهیت زندگی جمعی میباشند. یعنی جایی که شهروندان در آن حضور دارند. فضاهای شهری صحنهای است که داستان زندگی جمعی در آن گشوده می شود. فضایی است که به همه ی مردم اجازه میدهد که به آن دسترسی داشته باشند و در آن فعالیت کنند. در این فضا فرصت آن وجود دارد که برخی مرزهای اجتماعی شکسته شوند و برخوردهای از پیش تدوین نیافته به وقوع بپیوندند و افراد در یک محیط اجتماعی جدید با هم اختلاط یابند. بنابراین شرط اساسی برای آن که یک فضای عمومی، فضای شهری تلقی شود این است که، درآن تعامل و تقابل اجتماعی صورت گیرد. کاربرد عمومی فضاهای شهری ایجاد آرامش، سرگرمی ومحلی برای گردش، فراهم آوردن ارتباط و زمینه معاشرت و امکان تردد می باشد و از آنجایی که در عین حال هیچ تک عملکرد خاصی به آنها مترتب نیست، استعداد پذیرش تمام این کاربری ها را با هم یا به صورت گزینشی دارند.